Klimaatverandering: de boer als slachtoffer, oorzaak én oplossing

De boer, wiens inkomen rechtstreeks afhankelijk is van natuurelementen zoals zon en water, is het eerste slachtoffer van de grillen van de klimaatverandering. Gewassen die onherstelbare schade oplopen, vee dat de hitte niet overleeft, uitgedroogde bodems die de hevige regenbuien niet kunnen verwerken, … In de nasleep van de extreme hitte deze zomer vragen landbouworganisaties net als vorig jaar een erkenning als landbouwramp en compenserende maatregelen van onze landbouwminister. 

Tegelijkertijd is de landbouw in België zélf verantwoordelijk voor meer dan 10 procent van de uitstoot aan broeikasgassen. De grote boosdoeners: methaanuitstoot van (rund)vee en distikstodioxide (lachgas) dat vrijkomt bij de productie van kunstmest. En dan laten we uitstoot als gevolg van de import van soja of palmolie, overzeese ontbossing voor veevoederteelt of mestoverschotten van de intensieve veehouderij nog buiten beschouwing.

Nieuwe generatie klimaatboeren in opmars

Toch is een landbouw die de draagkracht van onze planeet niet overschrijdt perfect mogelijk. Al sinds de jaren 1980 brengen biologische landbouwers als ware pioniers dit systeem bij ons in de praktijk. Met onder meer een kleinere en grondgebonden veestapel, een verbod op kunstmest en op chemische bestrijdingsmiddelen, met systematische toepassing van vruchtwisseling en bodembedekking zorgen ze er niet alleen voor dat ze zélf beter bestand zijn tegen extreme weersomstandigheden (adaptatie), maar ook dat hun uitstoot ingeperkt wordt (mitigatie).

Deze klimaatboeren winnen aan populariteit. Steeds meer burgers kiezen bewust voor lokale, duurzame en gezonde voeding. Het marktaandeel van biologische producten blijft jaar na jaar toenemen. En de landbouwsector blijft niet achter; er kwamen maar liefst 56 nieuwe bioboeren bij in Vlaanderen in 2018.
 

De oplossing zit in de bodem

Waarom zijn de praktijken uit de biolandbouw zo interessant voor het klimaat? Een gezonde, levende bodem is hét sleutelelement voor de productie van biologische voeding. De bodemvruchtbaarheid maakt immers dat een bioboer robuuste, gezonde gewassen kan telen zonder beroep te doen op kunstmest of chemische bestrijdingsmiddelen. De samenstelling aan mineralen en micronutriënten in de bodem bepaalt de voedingswaarde van wat we opeten. En bovendien heeft een levende bodem een beter waterbergend vermogen, zodat deze beter bestand is tegen droogte, erosie en overstromingen. 

Maar vooral is een vruchtbare bodem een cruciaal element dat de landbouw moet inzetten als oplossing voor de klimaatverandering. Een gezonde bodem met een goede bodemstructuur slaat koolstof op; die gaat dus niet de lucht in als CO2. Als het organische stofgehalte (waaronder koolstof) in de bodem met 1 procent toeneemt, dan komt dat overeen met een extra CO2-opname van 89 ton per hectare.

De Amerikaanse onderzoeksinstelling Rodale Institute acht het potentieel van koolstofopslag in de bodem enorm hoog: meer dan 100% van de jaarlijkse CO2-uitstoot kan opgeslagen worden in de bodem mits de landbouw wereldwijd omschakelt naar goedkope - en dus voor iedereen toegankelijke - managementpraktijken, zoals die ook in bio worden toegepast. In haar meest recente advies vraagt de Strategische Adviesraad Landbouw en Visserij aan het Vlaamse landbouwbeleid om klimaatslimme landbouw als verdienmodel te stimuleren. Onder ‘klimaatslimme’ praktijken verstaat de raad onder meer de opslag van koolstof in de bodem en het landbouwlandschap. Klimaatboeren - ofwel ‘bodemboeren’ - als toekomstmodel voor de landbouw.

Concentratie landgebruik staat klimaatlandbouw in de weg

Minder vlees, lokale productie en een beter bodembeheer; eenvoudiger kan de oplossing van de klimaatboeren niet zijn, toch? In theorie lijkt het simpel… Helaas staat dit toekomstmodel in schril contrast met de dagelijkse realiteit van onze landbouwsector.

In heel Europa loopt het platteland leeg, de werkgelegenheidskansen dalen dramatisch. In België gaan jaarlijks zo’n 2000 jobs in de landbouwsector verloren. In Vlaanderen verdwijnen wekelijks een 25-tal landbouwbedrijven. Ze worden opgedoekt of geïntegreerd in grotere industriële landbouwbedrijven. In de harde economische realiteit van steeds meer produceren voor minder geld, is het niet verwonderlijk dat heel wat boerenfamilies de handdoek in de ring gooien. De landbouwers die overblijven moeten intensifiëren en uitbreiden om te overleven, met uitputting van de bodem als gevolg. Als de concentratie van landbouwgrond blijft toenemen, blijven er binnen twintig jaar nog maar een handvol grootschalige landbouwbedrijven over.

Belgisch Klimaatpanel, Rapport 2019
“We zijn getuige van het verdwijnen van kleine boerderijen in alle regio’s van Europa en van de toenemende concentratie van land in de handen van een kleiner aantal productie-eenheden. (…) Dit is een belangrijk obstakel voor een ruimere verschuiving naar meer landbouwecologische praktijken. Kleinere bedrijven zijn immers het best uitgerust voor gediversifieerde, agro-ecologische landbouwsystemen die de gezondheid van de bodem het best in stand kunnen houden en de agrobiodiversiteit verbeteren. Dergelijke landbouwsystemen kunnen niet makkelijk worden ontwikkeld in grote productie-eenheden, die het gebruik van zware machines (en dus monoculturen) vereisen, omdat de betrokken oppervlakte te groot is voor de beperkt beschikbare arbeidskrachten.” 

Klimaatboeren starten in precaire situaties

Door de enorme druk op landbouwgrond vindt de nieuwe generatie klimaatboeren geen beschikbare en betaalbare grond om een landbouwbedrijf op te starten. Uit een enquête bij Vlaamse CSA-boeren (‘Community Supported Agriculture’ ofwel ‘landbouw gedragen door de gemeenschap’) in 2018 blijkt dat maar liefst een kwart van hen geen zekere toegang tot grond heeft. Ze hebben slechts een mondelinge overeenkomst, of een overeenkomst die na 1 of 2 jaar opzegbaar is. Heel wat starters moeten m.a.w. hun landbouwbedrijf ‘uit de grond stampen’ in zeer precaire omstandigheden. 

En hier knelt het schoentje… Als landbouwers geen zekere toegang hebben tot de grond die ze bewerken, kunnen ze niet investeren in de bodem. De opbouw van bodemvruchtbaarheid is immers een langetermijninvestering van vele tientallen jaren. Een levenswerk, zeg maar. Ook wie als landbouwer investeert in bomen om de organische stof in de bodem te verhogen, kan daar pas na een tiental jaren - letterlijk - de vruchten van plukken.

Een echte ommekeer naar een landbouwmodel dat een oplossing biedt voor de klimaatverandering kan dus enkel plaatsvinden als we in de eerste plaats landbouwgrond vrijwaren voor deze én de toekomstige generaties klimaatboeren.

Bronnen:
‘Panel voor klimaat en duurzaamheid’, Klimaatpanel 2019 
‘Uitdagingen voor de Vlaamse land- en tuinbouw’, Departement Landbouw & Visserij 2018
‘On the state of play of farmland concentration in the EU: how to facilitate the access to land for farmers’, Europees Parlement 2017
‘Geen veevoeder zonder soja’, Departement Landbouw & Visserij 2016
‘Een strategie voor het Vlaams landbouwbeleid 2021-2027’, Strategische Adviesraad Landbouw en Visserij, 2019
‘Vijf principes voor een Vlaams strategisch landbouwplan’, Voedsel Anders Vlaanderen 2019
‘Is biolandbouw beter voor het klimaat?’ Biomijnnatuur 2019
 ‘What is carbon farming’, Interreg North Sea Region 2019
‘Kan een boer wat met CO2 opslag door beter bodembeheer’, Vilt 2019
‘Waarom boeren niet brossen voor de bossen’, De Morgen 2019
‘Extreme hitte voorbij, problemen voor onze landbouwers echter niet’, Algemeen Boerensyndicaat 2019